صفر تا صد تولید دست‌ساخته‌های مسی |
تاکنون چندبار به بازارهای سنتی رفته‌اید و با صدای شنیدن ضربات چکش بر تن فلز مس کِیفتان کوک شده و از تماشای ظروفی که زیر دست مسگران شکل گلدان و کاسه و بشقاب به خود می‌گیرند، لذت برده‌اید؟
استفاده از فلز مس در کشور ما سابقه دیرینه‌ای دارد. انسان‌های نخستین پس از کشف سنگ و گِل برای پخت غذا به فلزات روی آوردند و در میان انواع فلزهای موجود، مس را به‌عنوان فلز اصلی ساخت ظروف انتخاب کردند. فلز مس به نسبت به سایر فلزات انعطاف و نرمش بیشتری دارد و در مقایسه با آن‌ها آسان‌تر فرم می‌پذیرد و البته برای سلامتی نیز فوایدی دارد.
با گذر زمان کاربرد مس به صنعت‌های دیگری همچون صنعتی-تجاری و هنری وارد شد و هنرمندان و صنعتگران ایرانی از این فلز گرانبها برای تولید صنایع‌دستی نیز استفاده زیادی کردند. دلیل دیگری که پای مس را به صنعت صنایع‌دستی باز کرد، ارزش و بهای این فلز بود. کاری که هنرمندان با یک تکه فلز مسی انجام می‌دهند، نمونه کوچک‌شده خلقت است. آن‌ها با کوبه و ابزارهای چکشی که در دست دارند یک ورق مسی ساده را به آثار هنری نفیس و کمیابی تبدیل می‌کنند که با گذشت زمان نه‌تنها از ارزش آن کاسته نمی‌شود، بلکه روزبه‌روز ارزش‌افزوده و بهای بیشتری پیدا می‌کند.
هنگامی که یک ورق مس به گلدانی زیبا تبدیل می‌شود که روی بدنه‌اش نقوشی برخاسته از روحیه و فکر هنرمند نشسته است، شما فقط یک گلدان مسی نمی‌بینید؛ بلکه به مخلوقی نگاه می‌کنید که ساعت‌ها برای آفرینش آن زمان صرف شده و با دستان هنرمندان مختلف ساخته و پرداخته شده است.
کاربرد مس در صنعت هنرهای دستی
بسیاری از تولیدات صنایع‌دستی ایران به فلز مس وابسته است و اصفهان به‌عنوان شهر خلاق صنایع‌دستی پیشتاز عرصه تولید محصولات دست‌ساز در جهان محسوب می‌شود. صنعتگران نصف‌جهان در قدیم بیشتر برای ساخت ظروف آشپزخانه از مس استفاده می‌کردند و به مرور برای ساخت محصولات دیگر نیز به این فلز روی آوردند.
بیشترین سهم فلز مس در تولیدات صنایع‌دستی به محصولات فیروزه‌کوبی، ظروف مسی ساده، مس و پرداز، گل و مرغ و میناکاری بازمی‌گردد. با وجودی که افزایش قیمت مس روی تامین مواداولیه نیز اثر گذاشته است، اما همچنان هنرمندان خطه مرکزی ایران تولیدات خود را در صدر جدول جهانی نگه داشته‌اند.
صنایع‌دستی مسی به دلیل دوام و مقاومت بالا، در میان جهانیان نیز شهرت و محبوبیت بالایی پیدا کرده است. به‌علاوه تنوع تزییناتی که روی محصولات مسی انجام می‌شود، آن‌ها را به سوغات‌های ارزشمندی تبدیل کرده است که در دست گردشگران شهرها و کشورهای مختلف جهان خوش می‌درخشد.
تغییر سلیقه مردم امروز، عرضه و نیاز بازار صنایع‌دستی را هم تحت تاثیر قرار داده؛ از این رو هنرمندان هم خط تولید ظروف مسی را به سمت مسینه‌های فیروزه‌کوبی و میناکاری تغییر داده‌اند. هنرهایی که در زیرساختشان از فلز مس استفاده شده و روی آن را با تکنیک‌های مختلفی تزیین کرده‌اند.
مراحل تولید زیرساخت مسی
اغلب صنایع‌دستی با استفاده از زیرساخت‌های مسی و فلزات دیگری مانند نقره، برنج و طلا به تولید می‌رسند اما در بیشتر شهرهای ایران استفاده از فلز مس رواج دارد. برای تولید زیرساخت‌های مسی در کارگاه‌های صنایع‌دستی از سه روش ماشینی، نیمه چکشکاری و چکشکاری کامل استفاده می‌کنند.
در روش اول تمامی مراحل ساخت و تولید صنایع‌دستی از مرحله برش تا فرم‌دهی زیرساخت به‌وسیله ماشین انجام می‌گیرد؛ به‌همین دلیل زمان کمتری صرف شده و نسبت به سایر روش‌ها قیمت پایین‌تری دارند. در روش ماشینی هیچ ردی از آثار چکش روی مس دیده نمی‌شود.
در روش نیمه چکشکاری، بخشی از فرایند تولید ظروف مسی با ماشین‌آلات صنعتی و بخشی از آن به وسیله دست انجام می‌شود. در این روش ابتدا خم‌کاری و برش‌های زیرساخت با ماشین و نقوش و طراحی‌های روی آن با دست اجرا می‌شود.
در روش چکشکاری کامل، تمامی مراحل تولید ظروف مسی به جز مرحله قالب‌گیری با دستان توانمند مسگران انجام می‌شود. ظروفی که با این روش تولید می‌شوند به انرژی و وقت زیادی نیاز دارد و هنرمندان سازنده باید دقت و مهارت بالایی در ساخت محصول به خرج دهند، درنتیجه این سبک از ظروف در مقایسه با سایر روش‌ها قیمت بالاتری دارند و آثار چکش به‌وضوح روی بدنه محصول رویت می‌شود.
کارخانه مس آقاجانی؛ قدمی نوین در تولید زیرساخت‌های دست‌ساز
یکی از مشکلات بزرگی که در مسیر تولید صنایع‌دستی گریبانگیر هنرمندان می‌شود، عدم تنوع زیرساخت‌ها در بازار است. این امر باعث شده تا مخاطبان برای میل به خرید صنایع‌دستی ایرانی را از دست بدهند و به‌دنبال خرید محصولات وارداتی باشند.
به‌علاوه بسیاری از کارگاه‌های تولید صنایع‌دستی برای اینکه بتوانند به فرایند تولید خود سرعت ببخشند از ظروف و زیرساخت‌های مسی ماشینی یا نیمه چکشکاری شده استفاده می‌کنند. این کار باعث می‌شود به مرور زمان خلاقیت در تولید زیرساخت‌ها از بین رفته و مشتریان با ظروفی یک شکل روبرو شوند.
شرکت صنایع‌دستی آقاجانی با افتتاح فاز نخست «کارخانه مس آقاجانی» قدمی دیگر در مسیر اعتلای صنایع‌دستی ایران برداشت و اکنون بیش از 160 مدل زیرساخت اختصاصی برای محصولات خود تولید می‌کند.
برای تولید زیرساخت‌های فیروزه‌کوبی، مس و پرداز، گل و مرغ و الماس تراش ابتدا شمش‌های مس وارد کارخانه مس آقاجانی شده سپس با استفاده از گیوتین شمش‌ها را در ابعاد کوچک‌تر و با ضخامت موردنظر برش می‌دهند.
در مرحله بعدی می‌بایست قطعات مس را داخل کوره قرار داد تا با حرارت نرم و آماده مرحله بعدی شود (اصطلاحاً به این مرحله آنیل گفته می‌شود). مسی که داخل کوره قرار می‌گیرد در مجاورت حرارت تغییر رنگ می‌دهد و درخشش خود را از دست داده و به رنگ مسی مات درمی‌آید که نشان می‌دهد ورق مس آماده مرحله نَوَرد شده است.
در مرحله سوم برای تولید زیرساخت صنایع‌دستی باید ورق مس را در اندازه و ضخامت محصول موردنظر زیر دستگاه نورد قرار دهند تا با پرس به ضخامت مدنظر دربیاید، پس از اینکه ورق مس به ضخامت مدنظر رسید آن را قالب‌گیری کرده و در سایزهای مختلفی برش می‌دهند تا به ورقه‌های یکدست و کوچک‌تر شده برای هر محصول تبدیل شود.
برای مثال اگر صنعتگر قصد ساخت گلدانی به اندازه 16 سانتی‌متر داشته باشد، در این مرحله ابتدا ورق مسی را به ضخامت استاندارد برای تولید گلدان رسانده سپس دایره‌ای به قطر 16 سانتی‌متر برش می‌دهد و از این مرحله به بعد هنر دستان مسگر است که این دایره کوچک را با چکشکاری و خم‌کاری به گلدانی زیبا و منحصربه‌فرد تبدیل کند.
روش‌های تشخیص دست‌ساخته‌های مسی اصل
هنگام خرید صنایع‌دستی و ظروف مسی به فاکتورهای مختلفی باید توجه کنید تا به دام خرید محصولات بی‌کیفیت و تقلبی نیفتید!
-
رد چکش بر تن ظروف
رد چکش و قلم بر روی بدنه ظروف مسی که با دست تولید می‌شوند کاملاً مشهود بوده و هرچه جای ضربات ریزتر و منظم‌تر باشد، به این معنی است که هنرمندان زمان و انرژی بیشتری برای تولید محصول صرف کرده‌اند. این محصولات غالباً گران‌قیمت‌تر بوده و در طراحی و ابعاد با یکدیگر تفاوت‌های جزیی دارند؛ البته این تفاوت مهر تاییدی بر تولید دستی ظروف مسی است.
-
وزن مس در محصول نهایی
یکی از شاخصه‌های مهم دیگر هنگام خرید صنایع‌دستی با زیرساخت مسی، وزن محصول است. هرچه ابعاد محصول انتخابی بزرگ‌تر باشد و روی آن از تکنیک‌های مختلفی مانند قلمزنی یا برش‌کاری استفاده شده باشد، از مس با ضخامت بالا استفاده می‌شود درنتیجه وزن محصول نیز افزایش پیدا می‌کند.
-
رنگ مس در زیرساخت محصولات
مس خالص رنگ سرخ و درخشانی دارد؛ چنانچه رنگ بدنه محصول کدر، تیره، روشن یا مات باشد نشان می‌دهد که مس به‌کاررفته در زیرساخت خالص نبوده و محصولی بی‌کیفیت به شما تحویل داده‌اند. رنگ مس تقلبی مایل به زرد و بدون درخشش است
-
صدای مس
اگر به بدنه صنایع‌دستی مسی ضربه بزنید و صدای آن بم و ضعیف باشد نشان می‌دهد که این محصول اصل بوده و اگر صدایی تیز و بلند شنیدید، مطمئن باشید که مس زیرساخت محصول مرغوب و اصل نیست.