سنگاب چیست؟
سنگاب در فرهنگ لغت:
تعریف لغوی برای آبدان در فرهنگ لغت دهخدا اینگونه تلقی می شود: جایی که آب باران در آن جمع می گردد. آبدان ها یا سنگاب ها در فرهنگ مذهبی ایرانیان به دست ساخته هایی از جنس سنگ گفته می شود. سابقه ی تاریخی این سنگاب ها به بیش از صد سال بازمی گردد از این رو هویت بومی ایرانیان را به تصویر میکشد.بزرگان مذهبی آبدان(سنگاب) را که ظرف سنگی بزرگ و به شکل جام و یا چهار گوش بود را در حیاط امام زاده ها و مساجد قرار می دادند. و بر این باور بودند که : این ظروف ها نقطه وحدتی هستند که تشنگان پیرامون خویش را به مهمانی آب دعوت می نمایند.
افراد عام و خاص حتی اگر تشنه هم نبودند معتقد بودند آب نطلیبده مراد است و باید آب را این سنگاب ها بخورند.محل قرار گیری برخی از آبدان ها درون دالان مساجد میبود از این جهت جریان باد خنک درون دالان با برخورد با سنگاب ها باعث خنک تر شدن آب می گردید. همچنین این جای قرار گیری مزیت برترش نسبت به به سنگاب هایی که درون فضای آزاد قرار داشتند،دارا بودن آب تمیزتر و پاکیزه تری بودند.
واژه ی سنگاب (سنگاب چیست؟):
اسم مرکب سنگ + آب است.
در فرهنگ معین بدین معنی آمده است که ظرفی بزرگ که از سنگ سازند و در حیاط مساجد جای دهند . در آن آب ریزند تا تشنگان از آب آن بنوشند.
کاربرد سنگاب:
بزرگان در قدیم بیشتر سقاخانه ها را در کناره درب مساجدمی ساختند که هر کدام دارای یه حلقه چاه آب شرب بوده اند.شخص آبکش آب سنگاب را از چاه بیرون می کشید و آن را در سنگاب سقاخانه برای استفاده همگان می ریخته است. سنگاب سقاخانه ، سنگ توخالی مستطیل شکلی به گودی 50 تا 70 سانتی متر است و بلندی بیرونش از این هم بیشتر است . این سنگاب ها در روی زمین جلوی سقاخانه پیش دست مراجعان قرار می گرفت .در دیگر کشور های اسلامی و حتی اروپایی مکان هایی مشابه سقاخانه به فراخور فرهنگ محل وجود دارد . مثلا تاورنیه فرانسوی می نویسد: ” ظرف خیلی بزرگی از آب و چند جام کوچک در اطراف آن به درب خانه خود گذارده اند و اگر هوا گرم باشد یخ هم در آن می اندازند و عابرین از آنجا آب می نوشند بدون آنکه چیزی بدهند “.
همنشینی آب در ادیان مختلف:
بزرگان آب را از قدیم در کنار فضاهای مقدس مورد توجه قرار می دادند از این رو حتی آتشکده های ایران را نیز در کنار چشمه ها بنا نمودند.پس از اسلام نیز آب تقدس خود را در ایران حفظ کرد . به ویژه با ترویج مذهب شیعه و عزاداری ها برای امام حسین جنبه ی مذهبی بالایی به آب داده شد.مساجد که محل تجلی فرهنگ و هنر مسلمانان بود ، با قرار دادن سنگاب در آن ها نماد تجلی علاقه شیعه به عاشورا و پاسداری از نام سید شهدا تلقی شد این سنگاب ها در مساجد و معابر شهر سمبل هنر دینی بودند و باعث ترویج کار نیک، آزادگی و ایثار و بندگی حق بودند.
سنگاب در فرهنگ شیعه :
در سراسر تاریخ، مذهب همواره الهام بخش هنر بوده است.در گذشته عقیده ی مذهبی درمان بخشی در مورد آب موجود در آبدان وجود داشت و برای تبرک و یا شفای بیماران از آب آن استفاده می کردند.نصب آبدان ها در اماکن مقدس از دوره ی صفویه در ایران آغاز شد.شیعیان در این دوره فرصت یافتند تا عقاید دینی خود را ابراز کنند و آثار فرهنگی جدیدی در این جهت شکل یافت.که بیشتر با هنرهای ریشه دار در فرهنگ اسلامی به ویزه شعر و خوشنویسی و حجاری تزیین می شدند.به علت فراوانی سنگاب ها در دوره صفوی می توان این هنر را هنر شیعی دانست.یکی از عوامل تقدس سنگاب ها پیروی از سنت وقف کردن است.بسیاری از سنگاب ها دارای نوشته های وقف نامه برای امام حسین و حضرت ابوالفضل هستند.
فرم و شکل سنگاب ها :
افراد آب آبدان ها را برای وضو و آشامیدن استفاده می کردند. لذا در بهداشت و تقدس و زیبایی شناسی آن دقت زیادی می کرده اند.سنگاب های موجود در مساجد و اماکن مقدسه از نظر شکل مختلف هستند.بیشتر سنگاب ها دایره مانند هستند ولی تعدادی از آن ها به شکل مستطیل هم یافت می شوند.برای ساختن سنگاب ها از سنگ مرمر و یشم و نوعی سنگ های آهکی استفاده می شده است. به عنوان مثال سنگاب های مسجد امام اصفهان از جنس مرمر و سنگاب چهل ستون از سنگ یشم ساخته شده اند.بزرگان سنگاب ها را به شکل دایره وار در زیر گنبد اصلی مسجد قرار می دادند .تا با انعکاس نقش گنبد مسجد در آب آن منظره ای زیبا و معنوی برای بینندگان به وجود آورد.
نقوش روی سنگاب ها :
برای پاسخ به سنگاب چیست؟ به بررسی معانی و تفاسیر نقوش روی سنگاب ها می پردازیم:
طراحان از طرح های تزیین دیوار کاخ های اشکانی و ساسانی ترکیب بندی نقش آبدان ها را الهام گرفتند. با استفاده از شیار های ممتد در بدنه ی آنها با ایجاد ماهیچه ی سنگی مقاومت بدنه در برابر تغییر دما و یخ زدگی را بالابردند. همچنین آن ها نقش های گیاهی و گاهی هم نقش هایی که اشاره به آب دارند را علاوه بر نوشته های مذهبی برای تزیین آبدان ها به کار می بردند.بیشتر سهم تزیین سنگاب ها را کتیبه ها تشکیل می دهند.اما حضور نقوش انتزاعی و اسلیمی ها و گل لوتوس را نمی توان ندیده گرفت.حرکت نقوش اسلیمی بر روی سنگاب ها خالی از مضمون نیستند .نشانگر ملکوت و جبروت خدا است و در آن واحد یک آیه دینی و یک آیه هنری است.
اندازه پایه های آبندان ها از 10 تا 35 سانتی متر است و اگر ارتفاع بیشتر شود پایه به دو بخش قدح وار تبدیل می شود.
سنگاب در دوران صفویه(سنگاب چیست؟) :
بزرگان دوره ی صفوی در مساجد و اماکن مقدسه و گذرگاه ها نصب سنگاب را رواج دادند .در دوره های بعد از صفویه نیز سنگاب هایی به یادگار مانده است .نظر حجاری و آرایش گل و بته و خط با سنگاب های عهد صفوی قابل مقایسه نیستند.خطاطان از دوره ی قاجار برای حجاری خط نستغلیق را به کار بردند.این نوشته ها شامل درود و صلوات بر ائمه اطهار و چهارده معصوم است.استفاده از نقش گل لوتوس یا نیلوفر آبی بر روی سنگاب های دوره قاجار تقریبا مشابه نقوش دوره ی هخامنشی است.
این نقش بر اساس اعتقادات آیین ایران باستان به الهه ی آب ها یا آناهیتا مربوط است.استفاده از این نقش بر روی سنگاب های دوره قاجار علاوه بر یادآوری تقدس آب، احیا هنر باستان ایران است.
مهم ترین سنگاب های موجود در ایران عبارتند از:
در بررسی سنگاب چیست؟ لازم است که از مهمترین سنگاب های موجود در ایران نیز نامی برده شود:
- سنگاب موجود در مدرسه ی صدر اصفهان که توسط حاج محمد ابراهیم وقف امام حسین گردیده است.
- شاه سلیمان صفوی آبدانی را مسجد علی به نام عزیزالله نصب گردانید.
- آبدانی که ورودی مسجد امام اصفهان که مربوط به دوره ی شاه عباس کبیر می باشد.
- آبدان مسجد حکیم که از دوره ی شاه عباس دوم باقی مانده است.
- سنگاب مدرسه چهار باغ اصفهان که مربوط به دوره ی شاه سلطان حسین می باشد و از نظر حجاری و زیبایی منحصر بفرد است.
- شاه عباس دوم در دوره سلطنت خود آبدانی را وسط باغچه تالار تیموری و در ضلع جنوبی آن نصب کرد.
- سلطان شاه صفی در دوره سلطنت خود آبدانی را در امامزاده اسماعیل نصب کرد.
برای خرید و بازدید از محصولات سنگاب می توانید به فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آقاجانی مراجعه نمایید.
منابع:
- پرویز رجبی”آبانگان‟، به نقل از تاریخ هرودت،ماهنامه چیستا،جلد3،1360،ص328
- مرتضی حسینیان،آب پدیده ای مبارک و عامل حیات.
- محمد معین،مزد یسنا و ادب پارسی ،انتشارات دانشگاه تهران،1338.
- ژان باتیست تاورنیه،سفرنامه تاورنیه،برگردان ابوتراب نوری،انتشارات تایید،اصفهان،1336
- منصور دادمهر،سقاخانه ها و سنگاب های اصفهان،انتشارات گلها، اصفهان، 1378