هنر تشعیر

هنر تشعیر  : هنری به ظرافت یک تار مو…
این هنر، وجه زیبا و آرامش‌بخش دنیای ما است. هنر به انسان یادآوری کرد که می‌تواند مخلوقی خالق باشد! خالق آن چیزی که از روح وی سرچشمه می‌گیرد. از سوی دیگر میل انسان به جاودانگی در تلاقی با اشتیاق او به هنر، به آفرینش آثاری متنوع به دست وی می‌انجامد.
ایرانیان به عنوان طلایه‌داران فرهنگ و تمدن غنی، مالک متنوع‌ترین هنرهای بومی و میراث فرهنگی بشری هستند. هنر ایرانیان ریشه در سنت آنان دارد و از قداست خاصی برخوردار است. هنری که بر پایه‌ی سنت بنا نهاده شده دارای پشتوانه‌ای از حکمت و بینش بوده و سرشار از تمثیل است که هرگز غبار فرسودگی بر چهره‌ی آن نمی‌نشیند.

گیسوی طلایی هنر ایران

سیر تکاملی هنر ایرانیان ریشه در وقایع تاریخی کشورمان دارد. تاریخ ایران با نام نگارگران بزرگ و صاحب سبک گره خورده ‌است. «فصل طلایی هنر ایران» اشارتی است هنرمندانه بر هنری که همچون طلا می‌درخشد.
«تشعیر» یا آنچه را که «تشعیر سازی» یا «تشعیراندازی» می‌نامند از حدود قرن 9 هجری قمری در نسخ و کتب خطی مشاهده شده است. هنر «تشعیر» و تذهیب از زیرشاخه‌های هنر نقاشی و نگارگری سنتی است. تشعیر را هم‌خانواده‌ی هنر تذهیب می‌دانند. البته نسبت خویشاوندی بین هنر تشعیر و تذهیب نسبتی بیگانه هم نیست.
«تشعیر» برگرفته از واژه‌ی «شَعر» به معنای مو است و از آن‌جا که در طراحی نقوش و خطوط تشعیر از قلم موهای مخصوص و بسیار ظریف استفاده می‌شود، ظرافت را به تار مو تشبیه کرده‌اند. در واقع تشعیر تزئینی برای نسخ خطی است که در حاشیه‌ی آن یا مرقعات، اغلب با یک، دو یا سه رنگ در طیف طلایی و یا در صور نفیس از طلای ناب انجام می‌شود.

تشعیر در آینه‌ی تاریخ

پس از ورود اسلام به ایران در دوران سلجوقیان، هنر در بین ایرانیان رونق یافت و هنرمندان مورد اقبال و تکریم قرار ‌گرفتند. در همین دوره هنر معماری، نقاشی، تذهیب و تشعیر پا به عرصه‌ی ظهور گذاشتند.
عصر تیموریان اوج دوران گرایش هنرمندان به استفاده از نقوش طبیعی در کتاب‌آرایی و تزیین نسخ خطی بود. در واقع می‌توان گفت این گرایش منجر به شکل‌گیری هنر «تشعیر» شد. برخی نیز معتقدند، تشعیر به همراه تذهیب برای تزئین حواشی کتب خطی ممکن است تحت تأثیر هنر نقاشان چینی، از دوران تیموریان در ایران رواج پیدا کرده باشد.
در زمان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی، صفحات را با طرح‌ها و نقوش طلایی می‌آراستند. دوره‌‌ی صفویان عصر طلایی هنر «تشعیر» در ایران است.

نقوش دلفریب یا گونه‌های متفاوت هنر تشعیر

هنر «تشعیر» را براساس نقوش و طرح‌های متفاوت آن به انواع مختلفی می‌شناسند. بر همین اساس هنر تشعیر به دو نوع کلی تقسیم‌ می‌شود:

• تشعیر گیاهی (تشعیر گل و بوته یا تشعیر گل و مرغ):

در تشعیر گیاهی، تصاویر روی قسمت بالا و پایین برگ‌ها و گل‌ها ترسیم می‌شوند. نمونه‌ی این گونه از تشعیر را بر کتب نفیسی همچون قرآن کریم بسیار مشاهده کرده‌اید. در این سبک گل‌ها را به رنگ طلایی، سفید، آبی یا مایه اصلی و لاجورد، سیاه یا گِل ماشی و مشابه آن رنگ‌آمیزی می‌کنند.  استفاده از نقوش گل و بوته باعث شده تا تشعیر گیاهی را به نام «تشعیر ختایی» هم بشناسند. در هنر تشعیر، پرنده (مرغ) عاشق است و گل در نقش معشوق خودنمایی می‌کند.

• تشعیر وحوش:

این گونه از هنر تشعیر شامل دو سبک «نخجیری» و «گرفت‌وگیر» می‌باشد که «گرفت‌وگیر» نسبت به سبک دیگر بسیار معروف و پرکاربرد است. در این سبک جانوران و حیوانات از طبیعی تا اساطیری و تخیلی مثل سیمرغ، ققنوس و … به صورت خاص و متناسب با موضوع طراحی می‌شوند.
در منابعی که از گذشتگان به جای مانده، از برخی گونه‌های دیگر هنر «تشعیر» نیز نام برده شده است که تفاوت آن‌ها در شیوه‌ی اجرای آن می‌باشد. مثلا:

• تشعیر روغنی: از تشعیر روغنی برای تزئین جلدهای روغنی کتب خطی در دوره‌ی صفویه استفاده می‌کردند. آقا میرک اصفهانی که مبدع این سبک بوده است، نقوش بسیار ظریف و نازک را با رنگ طلایی بر روی جلد مشکی کتب طراحی می‌کرد. به همین تشعیر روغنی به سبک میرکی هم شهرت دارد.
• تشعیر نقش یا نقش طراز: قطب‌الدین قصه‌خوان در دوره‌ی شاه طهماسب صفوی، دیباچه‌ی مَرقَّع را به صورت طرح – نقشی و تنها با استفاده از یک رنگ کشید و این سبک را به نام خود ثبت کرد.
• در تشعیر زرین: طراحی تشعیر با شیوه‌ی زراندود را تشعیر زرین می‌نامند.
• تشعیر سپید قلم: طراحی تشعیر با شیوه‌ی سفیداب را تشعیر سپید قلم می‌نامند. از تشعیر سپید قلم بر روی مَرغَش و ساخت جلد آن استفاده می‌کردند که نوعی سنگ محکم و براق است.

امروزه «هنر تشعیر» و گونه‌های متفاوت آن جزو گنجینه‌های هنری ارزشمند ما به شمار می‌رود.
هم اکنون شرکت صنایع‌دستی آقاجانی برترین و محبوب‌ترین برند تولیدکننده‌ی محصولات تشعیر است. این محصولات (آجیل‌خوری تشعیر، بشقاب تشعیر، گلدان تشعیر ، قندان، آینه تشعیر و ….) بر روی زیرساخت‌های مسی و با حفظ اصالت به دست هنرمندان خلاق اصفهانی مشابه با نقوش شاخص دوره‌ی صفویه طراحی و اجرا می‌گردد.

هنر تشعیر؛ پالت رنگ‌های خیال‌انگیز

در هنر تشعیر از رنگ‌های روشن، خیال انگیز و درخشان استفاده می‌شود.
معمولا رنگ‌هایی که در تشعیر مورد استفاده قرار می‌گیرد، عبارت است از:

• رنگ‌های گیاهی: پوست گردو – چای و…
•  طلا – نقره – لاجورد – برنج و… جزء رنگ‌های معدنی
• رنگ‌های شیمیایی: اکریلیک

طیف رنگ‌های مورد استفاده در هنر تشعیر محدود است و عمدتا شامل رنگ طلایی و مشتقات آن می‌شود. اما تشعیر با همین محدودیت رنگ‌های به‌کار رفته زیبا است و به محصولی منحصربه‌فرد تبدیل شده است.
البته در مواردی خاص از رنگ‌هایی مثل اُخرایی (قرمز مایل به قهوه ای) به همراه تناژهای مختلف آن و رنگ آبی هم استفاده می‌شود. تمامی این موارد باعث شده تا صنایع‌دستی مزّین به هنر تشعیر به محبوبیتی کم‌نظیر در بین علاقمندان به فرهنگ و هنر پارسی دست یابد.

آن‌چه خوبان همه دارند…

بدون شک مهمترین وجه تمایز صنایع‌دستی با هنر تشعیر، فارغ از این‌که بر زیرساختی از مس طراحی شده باشد یا حاشیه‌ی کتاب، نوع قلم موهای بسیار نازک و ظریف آن است. هنرمند نگارگر می‌بایست چنان باتجربه و مسلط باشد که در اجرای حاشیه‌ی تشعیر و یا اجرای آن بر روی ظروف مسی از حرکات تند یا کند قلم مو برای نقاشی خطوط و طرح ها استفاده کند به نحوی که هر خط در جای درست به خوبی نمایان باشد.
ساختار و ترکیب هنرمندانه‌ی نقوش و تصاویر در تشعیر، آن را به هنری بدیع، زیبا و دلفریب تبدیل کرده است. طراحی نقوش و ترکیب‌بندی آن در هنر تشعیر به صورتی است که بیننده با نگاه کردن به آن خیره به یک نقطه نمی‌ماند. گویی نقوش، حرکت چشم را هدایت می‌کنند و راوی داستان هر اثر هستند.
وجه تمایز بعدی نحوه‌ی استفاده از رنگ‌ها است. با توجه به نقش و اهمیت جایگاه آن، میزان و شدت استفاده از یک رنگ تغییر می‌کند.
در هنر تشعیر، به دلیل تنوع موضوع و بنابر خلاقیت نگارگر، دنیای طرح‌ها و نقوش نامحدود است و طیفی از موضوعات مذهبی، حماسی، عرفانی و خیالی را در بر می‌گیرد.
از این رو است که در توصیف هنر «تشعیر» می‌گوییم: «آن‌چه خوبان همه دارند، تو یک‌جا داری!»