جام چیست ؟ تاریخچه استفاده از فرم جام در ظروف
جام کاسه های کوچکی است که برای نوشیدن مورد استفاده قرار می گرفته اند.
وصف دقیقی از شکل جام در گذشته وجود ندارد.
به طورکلی درعهد باستان ظروف فلزی یا سرامیکی که فرمی گرد و کم عمق و بدون دسته داشتند را جام می نامیدند.
واژه جام با اسامی مانند کاسه، ساغر، قدح، پیاله، فنجان مترادف است.
در فرهنگ های گوناگون با اسامی مختلفی به کار می رود
شروع ساخت ظروف با سفال:
سفال اولین محصول هنری و صنعتی انسان های اولیه بوده است و حاصل نیاز و شعور آدمی در بکار گیری عوامل طبیعت بوده است .
خاک رس ماده اولیه سفال گری است و تقریبا در هر کشوری یافت می شود و زمانی که بشر اولیه زندگی شکاری خود را تبدیل به دامداری و کشاورزی کرد کاسه ها و کوزه های سفالینه به وجود آمدند.
تاریخ سفالینه سازی ایرانی به هزاره 4 پیش از میلاد می رسد .
در آن زمان بیشتر مردم دوره ی نوسنگی یک نوع زندگی روستایی اختیار کرده و در ساختن انواع گوناگون سفالینه ها برای کارهای روزانه و امور مذهبی توفیق یافته بودند و کشور ایران و چین در میان سایر کشور ها به شهرت زیادی رسیده بودند.
نقوش جام ها:
خصوصیات مشترک این آثار نه تنها شامل توده ای متراکم و چشم ونواز از طرح های زینتی است ، بلکه مجموعه ای از نقش پردازی هایی به نام شیوه نقوش جانوری هم بر روی آن ها کار شده است.
در برخی نمونه ها از نقش کوه، آب و بز کوهی بر روی جام ها استفاده می شده است که در ادیان و مذاهب مختلف برای کاربرد آیینی استفاده می شده اند که رسم این شکل ها نمادی از آب و حاصل خیزی و باروری بوده است.
یکی از نمونه جام های کشف شده در غرب ایران مربوط به سفالگری قبل از تاریخ است که بر سطح آن هیکل بز کوهی و شاخ هایش به صورت ساده شده چند منحنی سیال و خرامنده تجرید یافته است.
شروع پیشرفت تکنیکی:
در بررسی جام چیست؟ جالب است نگاهی به پیشرفت فنی در حرفه سفالگری که باعث به وجود آمدن سبک جدیدی شد بپردازیم::
-بدنه ای از خاک رس که آبدیده شده اند و در کوره پخته شده اند و رنگ آن ها لیمویی، کرم، زرد، صورتی و یا سرخ تیره است.
-تمام ظروف دارای ضخامت یکنواخت است.
– یک ماده رنگی که از گرد اکسید آهن آبدار و اکسید منگنز ساخته شده بود در کارها بکار میرفت که در پخت به رنگ سیاه یا قهوه ای در می آمد.
سفالینه های خاکستری رنگ با لعاب سیاه درخشان ابتدا در حدود 2000 سال پیش از مسیح در تپه حصار و در سیلک به وجود آمد و این سفال های در کوره پخته شده اند.
از سلوکیان تا ساسانی:
ساخت ظروف سفالگری برای رفع حوائج روزانه در دوره سلوکی ها و پارت ها ادامه یافت و در دوره پارت ها لعاب سرب با رنگ های گوناگون متداول شد. بسیاری از ظروف مورد استفاده روزانه روی صفحه ی سفالگری ساخته می شد و اغلب برای لعاب دادن روی آن را کنده کاری می کردند. پاره ای از آن ها را در قالب های فشرده کنده کاری کرده و پخته و درست می کردند.در بعضی از موارد خمیر نازکی از گل رس را به شکل خطوط مارپیچ روی ظرف نهاده می شد و بسیاری از ظروف یک رنگ بوده و شامل رنگ های کرم ، زرد ، قهوه ای،آبی و سبز بوده است. سفالگری در دوره ساسانیان پیشرفتی نداشت ولی در دوره اسلامی به خاطر غدقن بودن استفاده از ظرف های گران قیمت فلزی به ویژه زر و سیم دوباره سفالگری آغاز به کار کرد.
جام های فلزی
کشف اولین ظرف یا حجم منقوش فلزی و ذوب و تبدیل آن به وسیله ی انسان هنوز روشن نیست.
مانند جام ، ظرف های آبخوری، جواهرات و سلاح هایی که از جنس طلا بودند.
از جمله این آثار می توان به جام زرین به شکل سر شیر اشاره نمود که نمونه ممتازی از شیوه فلزکاری میسنی را نشان میدهد که سطوح صیقل خورده و خطوط ظریف بر روی آن نشانگر نفوذ هنر خاور نزدیک است.
در اوایل قرن 6 ه ق مس و نقره با وفوری همه جا گیر مورد استفاده قرار گرفته و از اوایل قرن 7 ه ق نقره کوب کردن و زرکوب کردن ظروف و اشیا نفیس و فلزی متداول گردید.
مرکز تولید این مصنوعات خراسان و به خصوص هرات بود و از آن جا به سمت مغرب ایران گسترش یافت.
جام های هخامنشی:
در بررسی جام چیست؟ خوب است نگاهی به دوره هخامنشی بیندازیم :
در دوره هخامنشی از جام های نقره برای نوشیدن شراب استفاده میشد که دارای عمق کمی بودند و شرابها شفاف به نظر می رسیدند.
ظرف های بازمانده از روزگار ساسانی چون کاسه ها، جام ها، قایقی شکل ها و قاب آینه ها دارای نوشته اند.
در دوره اسلامی بار دیگر مسلمانان به جای جام ها و کاسه های فلزی از ظروف سفالین استفاده می کردند.
این پیاله ها دارای بدنه و لبه های دالبری بودند.
در این دوره شکل جام ها تنوع زیادی نداشتند و فقط تزیینات روی آن ها متنوع بوده است.
به مرور سعی شد که شکل جام ها فنجان مانند و دارای دهانه ای گشاد گردند.
انواع جام های موجود :
امروزه بعد از شناخت جام چیست؟ سعی بر آن شد که در اکثر رشته های هنری صنایع دستی نمونه جام هایی ساخته و ارائه شود . در فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آقاجانی میتوانید صنایع دستی جام را در انواع رشته ها از جمله فیروزه کوبی، مس و پرداز مشاهده و خرید نمایید.
منابع مقاله جام چیست؟:
کتیبه های پهلوی، دکتر داریوش اکبرزاده، موسسه فرهنگی و انتشاراتی پازینه،تهران،1381.
تاریخ هنر، ه و جنسن، پرویز مرزبان، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران،1379.
تاریخ تحلیلی هنر جهان،معماری،پیکرتراشی،نقاشی، ادوارد م آپچان. پل استوور وینگریت. جین گاستون مالر، محمد هوشمند ویژه ، بهجت،تهران،1390.
علم مواد قدیمی ایران تا تکنولوژی ساخت امروزی، بهمن میرهادی،بمن میرهادی، تهران،1388.
فلز کاری ایران در دوران هخامنشی،اشکانی، ساسانی، سی.گانتر-پل جت، ترجمه شهرام حیدر آبادیان
فن و هنر سفالگری، فائق توحیدی، تهران، 1379.
شاهکار های هنر ایران، آرتور اپهام پوپ،فیلیس آکرمن و اریک شرودر، پرویز ناتل خانلری، تهران، 1380
باستان شناسی ایران باستان، لوئی واندن برگ، عیسی بهنام، تهران، 1348.